Zmiany w prawie spadkowym w 2025 roku
Planowane na III kwartał 2025 r. przyjęcie przez Rząd projektu nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie prawa spadkowego ma na celu dostosowanie obowiązujących regulacji do realiów współczesnego obrotu prawnego. Projekt zmian stanowi odpowiedź na wieloletnie postulaty środowisk prawniczych, wskazujące na konieczność uaktualnienia przepisów w obszarach, w których obecne rozwiązania okazują się niewystarczające - zarówno pod względem technologicznym, jak i praktycznym.
Nowelizacja skupia się w szczególności na reformie testamentów szczególnych, a zwłaszcza testamentu ustnego, którego aktualne uregulowanie budzi poważne wątpliwości interpretacyjne i praktyczne. W projekcie zaproponowano także nowe instrumenty procesowe, mające na celu zwiększenie przejrzystości i pewności prawa w sprawach spadkowych - w tym mechanizm uchylania z urzędu postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku, wydanych z naruszeniem powagi rzeczy osądzonej.
Choć proponowane zmiany mają w znacznej mierze charakter techniczny, ich konsekwencje praktyczne mogą być daleko idące. Obejmują one bowiem nie tylko kwestię formy i skuteczności oświadczeń woli składanych przez testatorów w szczególnych okolicznościach, ale również standardy dowodzenia tych rozrządzeń oraz zakres ochrony rzeczywistej woli spadkodawcy. W obliczu dynamicznych zmian społecznych i rosnącej roli technologii, projektowana nowelizacja może istotnie przeobrazić sposób dokumentowania i realizacji ostatniej woli.
Zmiany w zakresie testamentów ustnych
Projekt nowelizacji wprowadza szereg modyfikacji dotyczących sporządzania testamentów ustnych, które mają na celu zarówno ograniczenie ryzyka fałszowania, jak i dostosowanie wymogów formalnych do sytuacji zagrożenia życia. Dotychczasowe rozdzielenie przesłanek - obawy rychłej śmierci oraz wystąpienia szczególnych, utrudniających sporządzenie testamentu warunków - zostaje zastąpione przez jednolity wymóg, polegający na tym, że testament ustny może być sporządzony wyłącznie wtedy, gdy obie okoliczności wystąpią jednocześnie, a zdarzenie to miało charakter nagły.
Zmiana ta jest odpowiedzią na dotychczasowe problemy praktyczne, wynikające m.in. z ryzyka utraty dokładności zapisu ostatniej woli spadkodawcy, wynikającej z zawodności pamięci świadków. Wprowadzenie krótszych terminów do sporządzenia protokołu, który dokumentuje treść ustnego oświadczenia woli, - niezwłocznie, najpóźniej w ciągu miesiąca od jego wydania - pozwoli na uzyskanie bardziej precyzyjnego i wiarygodnego zapisu testamentu. W przypadku, gdy protokolarne stwierdzenie treści testamentu nie nastąpi przed otwarciem spadku, termin ten został skrócony z dotychczasowych sześciu do trzech miesięcy, przy czym istotną rolę odgrywają zgodne zeznania świadków przed sądem.
Projektowane zmiany przypominają w pewnych aspektach bardziej rygorystyczną regulację testamentu ustnego, jaka obowiązywała w dekrecie Prawo spadkowe z 1946 roku, lecz równocześnie wprowadzają nowoczesne rozwiązania. Jednym z nich jest instytucja testamentu ustnego audiowizualnego, który - dzięki rejestracji obrazu i dźwięku na trwałym nośniku - umożliwi dokumentowanie ostatniej woli spadkodawcy w sytuacjach zagrożenia życia. Wprowadzenie tej formy testowania jest próbą dostosowania prawa do współczesnych technologii, przy jednoczesnym zapewnieniu wysokich standardów wiarygodności, mimo że pozostają obawy dotyczące potencjalnych prób fałszowania przez narzędzia sztucznej inteligencji.
Likwidacja testamentu podróżnego
W ramach projektu proponuje się również likwidację instytucji testamentu podróżnego. Decyzja ta wynika z braku zainteresowania sporządzaniem tego rodzaju testamentu oraz rosnących wątpliwości co do sensu jego dalszego funkcjonowania. Argumentacja ta znajduje potwierdzenie zarówno w krajowych, jak i zagranicznych analizach ustawodawstwa, wskazujących na niską praktyczność i ograniczoną przydatność tej formy rozrządzenia.
Testament wojskowy - zmiany i rozszerzenie przesłanek
W odróżnieniu od testamentu podróżnego, projekt pozostawia instytucję testamentu wojskowego jako szczególnej formy oświadczenia woli spadkodawcy, ale wprowadza istotne modyfikacje. Rozszerza się tutaj krąg osób uprawnionych do sporządzenia testamentu wojskowego - obejmie on nie tylko żołnierzy czynnej służby, lecz także pracowników jednostek wojskowych, cywilny personel medyczno-sanitarny czy osoby towarzyszące wojsku. Ponadto zmodyfikowano przesłanki formalne, umożliwiając sporządzenie testamentu wojskowego zarówno w formie ustnej, jak i urzędowej, z niższymi wymogami formalnymi w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia. Zastosowano tu rozwiązania analogiczne do rozwiązań obowiązujących w innych systemach prawnych, podkreślając konieczność elastycznego podejścia do specyfiki sytuacji wojennych lub kryzysowych.
Zmiany w zakresie postępowania cywilnego w kontekście testamentów
Nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego ma na celu dostosowanie procedur dotyczących sporządzenia i ustalania treści testamentów ustnych - w tym także testamentu ustnego audiowizualnego. Wprowadza się zmiany mające na celu skrócenie terminów sporządzania protokołu oraz wprowadzenie przejrzystych zasad dotyczących przesłuchiwania świadków, co ma zapobiec opóźnieniom oraz utracie dowodowej wartości ustnego oświadczenia woli. Dodatkowo projekt przewiduje instrument prawny umożliwiający sądowi uchylenie postanowień spadkowych wydanych z naruszeniem zasady powagi rzeczy osądzonej, co ma szczególne znaczenie w przypadkach, gdy pojawią się sprzeczności między kolejnymi orzeczeniami.
Zmiany te wynikają z potrzeby zwiększenia przejrzystości oraz efektywności procesu stwierdzania nabycia spadku, a także z dążenia do zabezpieczenia interesu spadkobierców poprzez precyzyjne odzwierciedlenie rzeczywistej woli spadkodawcy.
Projekt nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie prawa spadkowego stanowi istotny krok w kierunku modernizacji i racjonalizacji regulacji dotyczących testamentów szczególnych. Wprowadzenie bardziej rygorystycznych przesłanek dla sporządzenia testamentu ustnego, skrócenie terminów stwierdzenia jego treści oraz pojawienie się nowej formy - testamentu ustnego audiowizualnego - to odpowiedź na potrzebę zwiększenia bezpieczeństwa prawnego i dowodowego w sprawach spadkowych.
Jednocześnie ustawodawca dokonuje istotnych przetasowań w katalogu testamentów szczególnych: rezygnuje z instytucji testamentu podróżnego, a jednocześnie rozwija i unowocześnia konstrukcję testamentu wojskowego, dostosowując ją do realiów współczesnych operacji militarnych oraz rozszerzając krąg osób uprawnionych do jego sporządzenia.
Z perspektywy procesowej, znaczącą nowością jest propozycja wprowadzenia mechanizmu umożliwiającego sądom uchylenie z urzędu postanowień spadkowych wydanych z naruszeniem zasady powagi rzeczy osądzonej. Zmiana ta ma na celu zapewnienie spójności orzeczniczej i eliminację z obrotu prawnego sprzecznych rozstrzygnięć.
Choć zmiany te mają w dużej mierze charakter techniczny, ich praktyczne znaczenie jest niemałe. Nowelizacja może bowiem w znaczący sposób wpłynąć na praktykę sporządzania i stwierdzania ważności testamentów, a tym samym na realizację rzeczywistej woli spadkodawcy oraz ochronę praw spadkobierców.
Planowany termin przyjęcia projektu przez Radę Ministrów został określony na III kwartał 2025 r., co oznacza, że jego finalna treść może jeszcze ulec zmianie, jednak już na obecnym etapie warto śledzić proponowane rozwiązania legislacyjne oraz ich potencjalne skutki praktyczne.
Tekst: adw. prof. UAM dr hab. Iwona Sepioło-Jankowska - ZMIANY W PRAWIE SPADKOWYM W 2025 R.
LinkedIn: https://www.linkedin.com/company/kancelaria-adwokacka-prof-uam-dr-hab-iwona-sepiolo-jankowska/
