Kości nie mają przed nimi żadnych tajemnic
Jest ich tylko kilku w Polsce. Z kości potrafią odczytać płeć, wiek czy wzrost. I choć daleko im do rozwiązań stosowanych choćby w serialu "Kości", dzięki wykorzystaniu m.in. tomografii komputerowej i inżynierii wirtualnej potrafią przeanalizować najmniejszy szczegół szkieletu. Nawet tego sprzed kilku tysięcy lat.
Antropologów sądowych w Polsce jest jedynie kilku. Tych specjalizujących się w badaniu czaszek z wykorzystaniem tomografii komputerowej i inżynierii wirtualnej jeszcze mniej. W tak szerokim zakresie badaniami zajmuje się Katedra i Zakład Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
To do Zakładu Medycyny Sądowej trafiają kości znalezione choćby podczas spaceru w lesie czy prac remontowych w starych budynkach. - Rocznie mamy około kilkudziesięciu (20-30) przypadków ujawnienia szczątków, niejednokrotnie są to mogiły zbiorowe. Trafiają też do nas z różnych stron Polski same czaszki pobrane ze zwłok lub szczątków ludzkich, celem przeprowadzenia specjalistycznych badań identyfikacyjnych. Wówczas szczegółowo je badamy. Spraw związanych z ustalaniem tożsamości na podstawie czaszki jest znacznie mniej niż kilkanaście lat temu, dziś bowiem w celu identyfikacji NN zwłok czy szczątków ludzkich najczęściej wykorzystuje się badania genetyczne. Kiedyś takich przypadków mieliśmy nawet 4-5 w ciągu miesiąca, dziś to 1 do 3 przypadków - tłumaczy dr Dorota Lorkiewicz-Muszyńska, antropolog sądowy z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
- Jeśli trafiają do nas kości, przeważnie są to szczątki NN. Nie zawsze jest tak, że prowadzone jest pełne postępowanie identyfikacyjne mające na celu ustalenie tożsamości zmarłej osoby. Trafiają do nas np. szczątki ludzkie z czasów II Wojny Światowej, jak i znacznie starsze, ale ze względu na to, że od zgonu osób upłynął długi okres czasu (znacznie ponad 30 lat), te sprawy po wstępnych badaniach i wydaniu opinii są przez Prokuraturę umarzane - dodaje.
Jednym z wielu zadań antropologów jest identyfikacja. - Cały proces identyfikacji rozpoczyna się w miejscu ujawnienia szczątków. Niezwykle istotne jest to, w jakiej pozycji są ułożone kości, tzn. czy są w porządku anatomicznym, czy też nie. Ważne jest także czy znajdowały się na powierzchni ziemi czy pod ziemią - podkreśla dr Lorkiewicz-Muszyńska. Sytuacja idealna to taka, gdy szkielet jest kompletny. Zdarza się to jednak rzadko. - Czasami mamy jedynie czaszkę z żuchwą lub bez żuchwy, czasami są to inne kości szkieletu pozaczaszkowego lub wręcz ich fragmenty. Niezależnie od tego ile i w jakim są stanie, musimy z nich odczytać jak najwięcej informacji. Każdy element szkieletu, nawet ten najdrobniejszy, może być nośnikiem ważnej informacji w aspekcie identyfikacji.
Proces zaczyna się od ustalenia, czy są to kości ludzkie. - Budowa anatomiczna pozwala nam na określenie pochodzenia gatunkowego. Jeśli mamy już pewność, że są to kości człowieka, identyfikację rozpoczynamy od określenia płci osobnika. To niezbędne do określenia wieku czy wysokości (antropolodzy posługują się np. tabelami odpowiednimi dla kobiet i mężczyzn -przyp.red.). Zawsze należy pamiętać towarzyszy nam zmienność międzyosobnicza, jest to więc szacowanie - zaznacza.
- Gdy osobnik wchodzi w okres dojrzewania, w zakresie szkieletu pod wpływem działania hormonów zaczynają się kształtować te cechy, które pozwalają na odróżnienie szczątków osoby o płci żeńskiej od szczątków osoby o płci męskiej. Oczywiście w większości przypadków, bo zdarzają się wyjątki. W pewnych przypadkach, gdy za życia osobnika miały miejsce zaburzenia równowagi hormonalnej skutkować to może wyrażeniem cech męskich i żeńskich z wyrównana intensywnością. W przypadku szkieletów dziecięcych te cechy nie są jeszcze ukształtowane i dlatego płeć jest trudna, a wręcz niemożliwa do ustalenia w badaniach antropologicznych. W tych przypadkach z pomocą przychodzi genetyka.
Czaszka i miednica to elementy szkieletu, z których można się dowiedzieć najwięcej w trakcie ustalania płci badanego osobnika. - W przypadku czaszek męskich obserwuje się tendencję do pochylenia łuski kości czołowej. U kobiet czoło częściej jest ustawione pionowo. Silniejsze uwypuklenie łuków brwiowych i gładzizny (okolica pomiędzy lewym i prawym łukiem brwiowym - przyp.red.) pojawia się częściej u mężczyzn niż u kobiet. W przypadku czaszek męskich oczodoły są częściej kształtu prostokątnego, a żeńskie - bardziej zaokrąglonego. Czaszki męskie charakteryzują górne brzegi oczodołów bardziej zaokrąglone, a żeńskie - węższe i bardziej ostre. Kolejna cecha to wyrostek sutkowaty, który jest na ogół większy i cechuje się masywniejszą budową u mężczyzn (wyrostek kości skroniowej w okolicy podstawy czaszki w tylnej jej części - przyp.red.) - wymienia.
- W przypadku miednicy patrzymy na nią początkowo całościowo, potem skupiamy się na poszczególnych jej częściach i cechach budowy wykazujących dymorfizm płciowy (różnice pomiędzy płciami). Miednice męskie są wyższe i węższe, talerze kości biodrowych są ustawione bardziej poziomo. Miednice żeńskie niższe i szersze, talerze kości biodrowych są ustawione bardziej pionowo. Cech różnicujących miednice męskie i żeńskie jest dużo więcej. Miednice kobiet przystosowane są do budowy narządów rozrodczych, ciąży a także porodu i stąd zmiany w ukształtowaniu - dodaje.
Oczywiście identyfikacja ma charakter interdyscyplinarny. Antropolodzy współpracują z genetykami, medykami sądowymi, radiologami, stomatologami, którzy np. analizują wypełnienia w zębach i porównują dane z zażyciową dokumentacją medyczną osobnika.
Gdy już uda się ustalić płeć, następnym krokiem jest ustalenie wieku osobnika, do którego należały kości. Nigdy nie jest to jednak wiek chronologiczny, a jedynie biologiczny. Wieku nie da się określić precyzyjnie. Zawsze jest podawany w pewnym zakresie. - W przypadku NN szczątków ludzkich nie możemy wskazać, którego dnia dany osobnik się urodził. Na podstawie szeregu cech szkieletu możemy natomiast określić jego wiek biologiczny. Patrząc na szkielet dziecięcy i dorosłej osoby różnica jest widoczna gołym okiem. Pozostaje kwestia określenia w jakim wieku było dziecko czy osobnik dorosły. Pod uwagę bierze się wiek kostny, czyli zmiany obserwowane w obrębie szkieletu, a także wiek zębowy. Jeśli chodzi o kości osobników w wieku rozwojowym- skupiamy się między innymi na ich liczbie i rozmiarach. Możemy dokonać pomiarów i porównać wyniki z danymi wzorcowymi. Bardzo istotne są dla nas procesy związane z rozwojem poszczególnych kości i stopniem skostnienia. Jeśli mamy kompletny szkielet, możemy policzyć kości, bo co ważne, w okresie wieku rozwojowego liczba kości się zmienia. W trakcie rozwoju elementy chrzęstne zastępowane są elementami kostnymi, poszczególne części kości zrastają się ze sobą, dlatego też liczba kości dynamicznie zmienia się. Przed zrośnięciem się poszczególnych części jest ich więcej, a wraz z postępującym procesem kostnienia - jest ich coraz mniej.
- W przypadku dzieci zmiany rozwojowe przebiegają bardzo dynamicznie, dlatego można określić wiek z dużą dokładnością i w węższym zakresie aniżeli w przypadku osobników dorosłych. W krótkim czasie odbywa się wiele zmian w zakresie szkieletu. W przypadku osobników dorosłych do pewnego momentu zachodzą jeszcze zmiany związane z procesami kostnienia, np. procesami kostnienia w zakresie kości miednicznych, zrastania się nasad z trzonami kości długich. Ponownie mamy do czynienia z wiekiem kostnym i zębowym. Zwracamy uwagę między innymi na szwy czaszkowe (połączenia poszczególnych kości czaszki), które zaczynają z wiekiem zarastać poprzez przyrost masy kostnej wypełniającej stopniowo przestrzeń pomiędzy kośćmi - przyznaje. Są pewne wzorce określające, w jakim wieku zarasta dany odcinek szwów czaszkowych, dzięki czemu można określić szacunkowy wiek biologiczny osobnika.
Można też zajrzeć w głąb kości. - Nacinamy końce bliższe kości ramiennej czy udowych w celu ustalenia poziomu jaki osiąga jama szpikowa i określamy stan zachowania istoty gąbczastej. U osób młodych jama szpikowa sięga niżej, a z wiekiem przesuwa się wyżej i zaczynają się pojawiać ubytki istoty gąbczastej w zakresie końców bliższych kości. Te analizy można wykonać też w oparciu o obrazy radiologiczne kości. Zmiany w szkielecie zachodzą przez całe życie.
Kolejny etap to określenie wieku zębowego. W przypadku wieku zębowego uwzględniany jest stopień ukształtowania poszczególnych zębów mlecznych i stałych oraz procesy związane z wyżynaniem się zębów - różne zęby kształtują się i wyżynają w sposób uporządkowany na różnych etapach rozwoju biologicznego, co także jest istotną wskazówką w określaniu wieku osobnika.
Gdy znana jest płeć i wiek osobnika, można spróbować określić także jego wysokość. - Mierzymy np. kość udową lub ramienną i porównujemy jej długość z ustalonymi danymi wzorcowymi lub wykonujemy obliczenia z wykorzystaniem odpowiednich równań regresji. Na tej podstawie szacujemy wysokość osobnika. Wyniki szacowanej wysokości ciała uzyskane na podstawie pomiarów kości kończyny dolnej i górnej danego osobnika są przeważnie zbliżone i świadczą o zachowanych proporcjach kończyn. Wyniki szacowanej wysokości uzyskane z pomiarów kilku kości uśrednia się lub podaje się uzyskane wyniki dla odpowiednich kości. Bywa, że dane wysokości wynikające z pomiarów długości kości udowej wykazują większy rozrzut z ustaloną wysokością oszacowaną na podstawie długości kości ramiennej. Co istotne, mierzona kość musi być bez urazów czy deformacji - kończy dr Lorkiewicz-Muszyńska.
Chcesz poznać konkretne przypadki badane w Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, dowiedzieć się jakie metody są wykorzystywane w trakcie badania kości sprzed kilku tysięcy lat? Uchylimy rąbka tajemnicy za tydzień na naszym portalu.
